Ο ΑΝΑΡΧΙΚΟΣ ΑΪΝΣΤΑΪΝ - Γ.Κ.

 

Το κείμενο γράφτηκε ως πιθανό σενάριο για τη σειρά εκπομπών "Ιστορίες απ' το Υπόγειο" της Λαϊκής Βιβλιοθήκης.

Όλοι γνωρίζουν, ή τουλάχιστον θεωρούν πως έτσι είναι, τον Αλβέρτο Αϊνστάιν. Το βέβαιο είναι πως λιγότεροι έχουν ακούσει για την ύπαρξη του συγχρόνου, συνεπώνυμου, συμπατριώτη και ομοθρήσκου του, Καρλ Αϊνστάιν, που ήταν συγγραφέας, ιστορικός τέχνης και αναρχικός. Οι Κινέζοι, στην περίπτωση που θέλουν να καταραστούν κάποιον, του εύχονται να ζήσει σε “ενδιαφέροντες καιρούς”. Ο Καρλ Αϊνστάιν έζησε σε μια τέτοια εποχή. Είδε το μεγάλο σφαγείο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, τη Γερμανική Επανάσταση και την ήττα της, τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, τη Γαλλία του Μεσοπολέμου, τον Ισπανικό Εμφύλιο και την έξοδο του Ναζιστικού θηρίου απ’ τη φωλιά του με το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, κάτι που σηματοδότησε το τέλος της ζωής του – ένα τέλος που αποφάσισε να γράψει ο ίδιος.

Ο Γερμανοεβραίος Καρλ Αϊνστάιν γεννήθηκε τον Απρίλη του 1885 σε μια μικρή πόλη της Ρηνανίας. Πέρασε μεγάλο μέρος της νεότητάς του στην Καρλσρούη πριν μετακομίσει στο Βερολίνο για να σπουδάσει φιλοσοφία και ιστορία της τέχνης τη χρονιά του 1903. Το 1907 επισκέπτεται το Παρίσι και γνωρίζει ένα πλήθος καλλιτεχνών, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζει ο Πάμπλο Πικάσο. Στο μεταξύ, θέλοντας να κάνει το όνομά του λιγότερο “γερμανικό” και περισσότερο “λατινικό” αλλάζει τη γραφή του, αντικαθιστώντας το αρχικό Κα (Κ) του Καρλ με το γράμμα Σι (C). Επιστρέφοντας στη Γερμανία, σχετίζεται με το ριζοσπαστικό κύκλο που είχε σχηματιστεί γύρω απ’ το πρωτοποριακό λογοτεχνικό-πολιτικό περιοδικό Die Aktion, η “Δράση”. Το 1913 παντρεύεται τη Μαρία Ραμ. Η επόμενη χρονιά θα βρει την Ευρωπαϊκή ήπειρο να σπαράσσεται απ’ το Μεγάλο Πόλεμο. Η ζωή και το έργο του Καρλ Αϊνστάιν θα επηρεαστούν αναμφίβολα απ’ την άμεση συμμετοχή του σ’ αυτόν, διαμορφώνοντας τις ιδέες που διατήρησε μέχρι το τέλος του βίου του.

  Ο Μεγάλος Πόλεμος άλλαξε πολλά. Ήταν ένα μακελειό που ωστόσο γέννησε την ελπίδα. Οι άνθρωποι των κατώτερων τάξεων, γνωρίζοντας την άσκοπη σφαγή στα μέτωπα και τα χαρακώματα υπέρ ενός θολού “εθνικού μεγαλείου” που φουσκώνει τα μυαλά των φτωχών και τις τσέπες των πλουσίων, αλλάζουν στάση και δίνουν πίστη στα λόγια των σοσιαλιστικών επαναστατικών οργανώσεων της εποχής τους. Ήταν εν μέσω του πολέμου, αλλά και μετά απ’ αυτόν, που ο κόσμος θα γνώριζε το μεγαλύτερο επαναστατικό κύμα της ιστορίας, αποκορύφωμα του οποίου ήταν το σημαντικότερο κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό πείραμα που είχε γνωρίσει μέχρι τότε η ανθρωπότητα: η απόπειρα για την οικοδόμηση ενός Σοβιετικού εργατικού κράτους στη Ρωσία που σκόρπισε την ελπίδα στους εργάτες του κόσμου και τον τρόμο στις αστικές τάξεις κατά την περίοδο 1917-1921.

Ο πόλεμος βρήκε τον Καρλ Αϊνστάιν να υπηρετεί στο μέτωπο της Αλσατίας το 1914. Ο τραυματισμός του έγινε η αιτία να μετατεθεί στο κατεχόμενο απ’ τον Γερμανικό Αυτοκρατορικό Στρατό Βέλγιο και την πόλη των Βρυξελών, μακριά απ’ τη φρίκη της πρώτης γραμμής. Εκεί βρίσκει την ευκαιρία να μελετάει στην Αποικιακή Βιβλιοθήκη και το Μουσείο του Κονγκό, μιας και το τελευταίο ήταν βελγική αποικία. Το 1915 εκδίδεται στη Λειψία το βιβλίο του “Neggerplastik” που πραγματευόταν την Αφρικανική τέχνη, ένα έργο που έδωσε ώθηση στη μελέτη της κουλτούρας της μαύρης ηπείρου από τους Ευρωπαίους, μακριά κι αντίθετα απ’ τις φυλετικές προκαταλήψεις που επικρατούσαν εκείνη την εποχή. Στην πορεία θ’ ασχοληθεί εντατικότερα με το ζήτημα εκδίδοντας κι άλλα έργα όπως το “Αφρικανική Γλυπτική” (1921), το “Αφρικανικά Παραμύθια και Θρύλοι” (1925) κ.ά. Στην πρωτεύουσα του Βελγίου θα έχει την ευκαιρία να συναντήσει και να συνομιλεί μ’ έναν κύκλο πρωτοποριακών καλλιτεχνών και διανοούμενων, ανάμεσα στους οποίους ήταν ο ντανταϊστής Κλέμεντ Πάνσερ. Ο ντανταϊσμός ήταν ένα βραχύβιο ανατρεπτικό κίνημα νέων καλλιτεχνών που εκφράστηκε σ’ ένα ευρύ πεδίο - στην ποίηση, τη ζωγραφική, τη λογοτεχνία και το θέατρο – επιθυμώντας να εκφράσει την εναντίωση στη βαρβαρότητα του Μεγάλου Πολέμου. Ήταν ουσιαστικά ο πρόδρομος του σουρεαλισμού. Ένας απ’ τους πιο γνωστούς εκπροσώπους του υπήρξε ο Γάλλος Γκυγιώμ Απωλινέρ. Τα απόνερά του ντανταϊσμού έφτασαν και στην Ελλάδα την εποχή που κατέρρεε το μέτωπο της Μικρασίας το 1922, ξανά δηλαδή μέσα σε συνθήκες που γέννησε ένας ατυχής πόλεμος.

Ύστερα ήρθε η θύελλα του 1917. Ο αντίκτυπος της διπλής Ρώσικης επανάστασης, με την εκθρόνιση του τσάρου το Μάρτη και την κατάκτηση της εξουσίας απ’ τους μπολσεβίκους τον Οχτώβρη, είναι τεράστιος σ’ ολόκληρη την Ευρώπη. Το Νοέμβρη του 1918, οι ναύτες του Αυτοκρατορικού πολεμικού ναυτικού στο ναύσταθμο του Κιέλου, στη Βόρεια Θάλασσα, εξεγείρονται, γεγονός πρωτοφανές στην ιστορία του Γερμανικού στρατού. Τα σχέδια του Γενικού Επιτελείου για μια τελευταία μεγάλη αντεπίθεση στις ανοιχτές θάλασσες εναντίον των Βρετανών, ανατρέπονται απ’ την αποφασιστικότητα των ναυτών που δε θέλουν να θυσιαστούν στο βωμό μιας σύγκρουσης που μοναδικό σκοπό έχει τη μοιρασιά του κόσμου απ’ τις ληστρικές εθνικές συμμορίες του κεφαλαίου. Η επανάσταση απλώνεται μέσα σε λίγες μέρες σ’ όλη τη χώρα. Η Γερμανία συνθηκολογεί κι ο αυτοκράτορας Γουλιέλμος Β παραιτείται. Η χώρα ανακηρύσσεται κοινοβουλευτική δημοκρατία και το βάρος της διακυβέρνησης πέφτει στις πλάτες του SPD, του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, που θ’ αποδειχτεί στην πορεία πιστός σύμμαχος των καπιταλιστών και της Γερμανικής αστικής τάξης.

Ο Νοέμβρης της Γερμανικής Επανάστασης βρίσκει τον Καρλ Αϊνστάιν να υπηρετεί στις Βρυξέλες. Όπως αρκετοί συμπατριώτες του, είχε καταταγεί εθελοντικά με το ξέσπασμα του πολέμου αλλά στην πορεία των γεγονότων, οι θολές κι ασχημάτιστες προοδευτικές του ιδέες άρχισαν να λαμβάνουν επαναστατική μορφή. Σε μια επιστολή προς τη γυναίκα του, Μαρία, το 1917, έγραφε: “Ζούμε την κόλαση και το χάος... αυτό εδώ πρέπει να πάρει τέλος και μάλιστα το συντομότερο δυνατό”. Λέγεται ότι ως τηλεγραφητής μεταδίδει πρώτος στους Γερμανούς στρατιώτες των Βρυξελών τα νέα που φτάνουν απ’ την πατρίδα στις 8 του Νοέμβρη – έχει ξεσπάσει εξέγερση κι ο αυτοκράτορας έπεσε. Στα πρότυπα της Ρωσίας, σχηματίζονται αμέσως συμβούλια (σοβιέτ) από εργάτες και φαντάρους,τόσο στη Γερμανία όσο και στο κατεχόμενο Βέλγιο. Οι στρατιώτες παύουν να υπακούν στις διαταγές των φοβισμένων αξιωματικών και στην πόλη των Βρυξελών σχηματίζεται αμέσως ένα Συμβούλιο Στρατιωτών στου οποίου τη σύσταση συμμετέχει ο Καρλ Αϊνστάιν, ο οποίος αναλαμβάνει την εκπροσώπηση του Συμβουλίου στον τύπο. Οι γερμανικές σημαίες κατεβαίνουν απ’ τα δημόσια κτήρια της πόλης κι οι φαντάροι τοποθετούν στη θέση τους κόκκινα λάβαρα. Πρόεδρος του Συμβουλίου Στρατιωτών αναλαμβάνει ο μετριοπαθής σοσιαλιστής Ούγκο Φρόιντ που προσπαθεί να διατηρήσει κατά το δυνατό την ηρεμία και την τάξη. Οργανώνεται η αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων κι οι τελευταίοι Γερμανοί φαντάροι εγκαταλείπουν τη Βελγική πρωτεύουσα στα μέσα του Νοέμβρη. Πολλοί απ’ αυτούς αποχωρούν με διάθεση να πάρουν μέρος στην επαναστατική κοσμογονία που συντελείται στην πατρίδα τους. Ανάμεσά τους κι ο Καρλ Αϊνστάιν.

Τις τελευταίες μέρες της χρονιάς ιδρύεται το KPD, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας. Η βασική απόφαση του ιδρυτικού συνεδρίου είναι η οργάνωση εξέγερσης στο Βερολίνο, την έδρα της κυβέρνησης των σοσιαλδημοκρατών, μέσα στο Γενάρη του 1919. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ κι άλλα ηγετικά στελέχη διαφωνούν με το πρόωρο της απόπειρας, ωστόσο ακολουθούν. Η εξέγερση των Σπαρτακιστών (απ’ το όνομα της συνιστώσας “Σπάρτακος” του Κομμουνιστικού Κόμματος) πνίγεται στο αίμα απ’ την κυβέρνηση και τα μισθοφορικά ακροδεξιά παραστρατιωτικά σώματα που χρησιμοποιούνται για την άγρια καταστολή τους. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ κι ο Καρλ Λίμπκνεχτ, ηγετικές μορφές του επαναστατικού κινήματος στη Γερμανία, συλλαμβάνονται, βασανίζονται και δολοφονούνται απ’ τους κυβερνητικούς στα μέσα του Γενάρη. Το άψυχο σώμα της Ρόζας ρίχνεται απ’ τους δολοφόνους στο κανάλι του Λούντβερ. Εκατοντάδες εργάτες δολοφονούνται ή γνωρίζουν στο κορμί τους τη βαρβαρότητα των ακροδεξιών μισθοφόρων και το KPD κηρύσσεται προσωρινά εκτός νόμου στην περιφέρεια του Βερολίνου.

Ο Καρλ Αϊνστάιν συμμετέχει στα γεγονότα του Γενάρη. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για την ακριβή δράση του στη διάρκεια της εξέγερσης των Σπαρτακιστών, ωστόσο στις 15 του μήνα (τη μέρα της δολοφονίας της Λούξεμπουργκ), συλλαμβάνεται από την αστυνομία μαζί με τη γυναίκα του και άλλους συγγενείς τους στο προάστιο Σαρλότενμπουργκ του Βερολίνου. Κάποιες πληροφορίες τον θέλουν μέλος του KPD αλλά το πιθανότερο ήταν πως εκείνη την περίοδο υπήρξε απλά συμπαθών ή συνδεόταν με άλλους κομμουνιστές καλλιτέχνες, όπως ο φίλος του, ο ζωγράφος Γκέοργκ Γκρος, πολύ γνωστός για τα αντιπολεμικά του έργα. Όπως και νά ’χει, αφήνεται ελεύθερος μετά από λίγες μέρες ή ίσως δραπετεύει, και κρύβεται ανά διαστήματα σε σπίτια γνωστών και φίλων για τους επόμενους μήνες μέχρι να κοπάσει η ένταση της καταστολής στη Γερμανική πρωτεύουσα.

Στις 13 Ιούνη του 1919, η σωρός της Ρόζας Λούξεμπουργκ – που στο μεταξύ είχε βρεθεί – ενταφιάζεται στο Κοιμητήριο Φρίντριχσφελντ του Βερολίνου, πέντε μήνες μετά τη δολοφονία της. Η πομπή που συνοδεύει το φέρετρό της μετατρέπεται σε μια εκδήλωση διαμαρτυρίας για τη βία και τις διώξεις που εξακολουθούν ν’ ασκούνται εναντίον των εξεγερμένων του Γενάρη. Ήταν η κηδεία μιας απ’ τις πιο σημαντικές κι ηρωικές επαναστατικές μορφές της ιστορίας – της Κόκκινης Ρόζας, της οποίας η θυσία φαντάζει ακόμα μεγαλύτερη λόγω του γεγονότος πως είχε προειδοποιήσει για τις ελάχιστες πιθανότητες επιτυχίας που συγκέντρωνε η εξέγερση του Βερολίνου. Παρόλ’ αυτά, πορεύτηκε μέχρι τέλους μένοντας πιστή στη λογική και την ηθική της - “να είμαστε πάντα μέσα στο λαό”. Ο Καρλ Αϊνστάιν ήταν εκεί για να την αποχαιρετίσει. Ωστόσο, στην πορεία της ζωής του, τού έμελε να παραστεί ξανά, ύστερα από μερικά χρόνια, σε μια τέτοια τελετή, μιας εξίσου σημαντικής μορφής της παγκόσμιας προλεταριακής επανάστασης. Τούτη τη φορά θα ήταν μακριά απ’ την πατρίδα του.

Η ταραγμένη δεκαετία του 1920 κι η περίοδος της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης σηματοδοτεί το σταδιακό σβήσιμο της επαναστατικής προοπτικής στη Γερμανία και την αργή αλλά σταθερή άνοδο του Ναζιστικού Κόμματος καθώς τα χρόνια περνούν. Οι εργάτες συνεχίζουν να μάχονται και να εξεγείρονται από κρατίδιο σε κρατίδιο αλλά οι κυβερνήσεις βρίσκουν πάντα τον τρόπο, πότε με την ωμή καταστολή και πότε με τη χρήση υποσχέσεων και δόλου, να σβήνουν μία μία τις εστίες της επαναστατικής πυρκαγιάς. Το φθινόπωρο του 1923, μετά την αποτυχημένη εξέγερση του Αμβούργου, είναι πια φανερό: η Γερμανία δε θα γίνει Ρωσία.

Ο Καρλ Αϊνστάιν συνεχίζει το συγγραφικό του έργο. Ασχολείται με την αφρικανική γλυπτική συνδέοντάς την με τη σύγχρονη τέχνη, εκδίδει το σπουδαιότερο απ’ τα έργα του, την “Τέχνη του 20ου Αιώνα” και παρουσιάζει θεατρικά όπως το “Άσχημα Νέα”. Το τελευταίο κοστίζει στο δημιουργό του μια καταδίκη για βλασφημία κι ένα πρόστιμο 15.000 μάρκων, αφού ο Ιησούς στο έργο του Αϊνστάιν φέρεται να εκφράζει επαναστατικές ιδέες και συνθήματα. Οι ανατρεπτικές αντιλήψεις, τα έργα κι η σύνδεσή του με επαναστατικές πολιτικές ομάδες, τον καθιστούν στόχο ακροδεξιών επιθέσεων που αυξάνονται καθώς ο καιρός περνάει. Οι εκλογές του 1928 αναδεικνύουν τους Ναζί δεύτερο κόμμα, πίσω απ’ τους Σοσιαλδημοκράτες, με 4.300.000 ψήφους. Ο Καρλ Αϊνστάιν δεν είναι αισιόδοξος για το μέλλον της χώρας του. Αν και στο Χίτλερ θα πάρει πέντε ακόμα χρόνια μέχρι ν’ ανέλθει στην εξουσία, εκείνος αποφασίζει να μείνει προσωρινά στη Γαλλία – το 1933 δικαιώνει τους φόβους και την επιλογή του και το προσωρινό γίνεται μόνιμο. Ανάμεσα στ’ άλλα, συνεργάζεται με τον Ζωρζ Μπατάιγ στην έκδοση της επιθεώρησης “Documents”.

Ωστόσο, ο Αϊνστάιν δεν είναι μόνο γραφιάς, ούτε βλέπει τον εαυτό του ως τέτοιο. Είναι γεγονός πως δε μπορεί να πολεμήσει το φασισμό στην πατρίδα του αλλά όταν του δίνεται η ευκαιρία να το πράξει σε μια άλλη χώρα, δε διστάζει. Οι ιδέες του, που σταδιακά είχαν αρχίσει να γίνονται ελευθεριακές, τον οδηγούν το 1936 στην Ισπανία. Απ’ τον Ιούλη εκείνης της χρονιάς, έχει ξεσπάσει ο εμφύλιος ως αποτέλεσμα του πραξικοπήματος του στρατηγού Φράνκο ενάντια στην εκλεγμένη κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου. Τον πρώτο στηρίζουν οι καπιταλιστές, οι τσιφλικάδες και ο πανίσχυρος Κλήρος ενώ οι Δημοκρατικοί αποτελούν μια ιδιόμορφη συμμαχία που περιλαμβάνει από περιφερειακούς εθνικιστές μέχρι αναρχικούς. Ο Καρλ Αϊνστάιν, όπως χιλιάδες άλλοι εθελοντές από κάθε γωνιά του κόσμου, στέκεται στο πλευρό των αντιφασιστών και μάχεται στην πρώτη γραμμή για τη νίκη των Ισπανών εργατών κι αγροτών που υπερασπίζονται τις κατακτήσεις τους. Ανήκει στη δύναμη της Διεθνούς Ομάδας της Φάλαγγας Ντουρούτι, απ’ το όνομα ενός εκ των ηγετών της αναρχοσυνδικαλιστικής Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργασίας – CNT. Στην Ισπανία, τον έχει ακολουθήσει η δεύτερη σύζυγός του, η αρμενικής καταγωγής Λήδα Γκεβρεκιάν, που είναι επίσης μέλος της αναρχικής συνομοσπονδίας κι υπηρετεί ως νοσοκόμα. Ο Αϊνστάιν πολεμάει στο μέτωπο της Αραγωνίας όπου και τραυματίζεται.

Στις 20 Νοέμβρη του 1936 κι ενώ τα στρατεύματα του Φράνκο πολιορκούν τη Μαδρίτη, ο σημαντικότερος απ’ τους αναρχικούς ηγέτες, ο Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι, πέφτει νεκρός χτυπημένος από σφαίρα που προήλθε απ’ τα μετόπισθεν. Η σωρός του μεταφέρεται στο προπύργιο των αναρχικών, την πόλη της Βαρκελώνης, και τίθεται σε λαϊκό προσκύνημα. Ο Καρλ Αϊνστάιν είναι παρών για να εκφωνήσει έναν επικήδειο εκ μέρους των Γερμανών εθελοντών της CNT που μεταδίδεται απ’ το ραδιοσταθμό της Συνομοσπονδίας:

“Η Φάλαγγα Ντουρούτι θα παραμείνει τέκνο κι υπερασπιστής της προλεταριακής επανάστασης. Εκπροσωπεί το πνεύμα της Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργασίας και της Ιβηρικής Αναρχικής Ομοσπονδίας. Ο Ντουρούτι ζει στη Φάλαγγά μας. Θα φυλάξουμε πιστά την κληρονομιά του. Η Φάλαγγα Ντουρούτι, και μαζί της όλοι οι προλετάριοι, θα πολεμήσει για τον τελικό θρίαμβο της Κοινωνικής Επανάστασης, τιμώντας μ’ αυτό τον τρόπο τη μνήμη του νεκρού συντρόφου μας”.

  Με την ήττα των Δημοκρατικών και την προέλαση των δυνάμεων του Φράνκο την άνοιξη του 1939, δημιουργείται ένα ατέλειωτο ρεύμα πολιτικών φυγάδων προς το βορρά. Ωστόσο, η γειτονική δημοκρατική Γαλλία δεν τους περιμένει μ’ ανοιχτές αγκαλιές. Οι πρόσφυγες, περνώντας τη γαλλική μεθόριο, κλείνονται σε μεγάλα στρατόπεδα κράτησης και ζουν σε άθλιες συνθήκες μέσα στην πείνα και τις αρρώστιες. Ο Αϊνστάιν κρατείται σ’ ένα απ’ αυτά, στο Γκερς της Νότιας Γαλλίας. Στο μεταξύ, ξεσπάει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο Γαλλικός στρατός γνωρίζει μια σειρά ηττών, οι Γερμανοί μπαίνουν στο Παρίσι στα μέσα του Ιούνη του 1940 και στις 16 του μήνα ο Στρατάρχης Πεταίν υπογράφει τη συνθήκη παράδοσης. Η κατάσταση στο νότο είναι χαοτική προ της άφιξης των Γερμανικών δυνάμεων και τα στρατόπεδα προσφύγων ανοίγουν. Για τον Καρλ Αϊνστάιν δεν υπάρχει διέξοδος – δεν μπορεί να επιστρέψει στη φασιστική Ισπανία, του είναι αδύνατο να παραμείνει στην κατεχόμενη Γαλλία και δε θέλει να φανταστεί τι τον περιμένει στα χέρια των συμπατριωτών του. Στις 5 Ιούλη του 1940, αυτοκτονεί πέφτοντας από μια γέφυρα του ποταμού Πω στη μικρή κοινότητα Λεστέλ-Μπεταράμ των Πυρηναίων. Στον τάφο του Καρλ Αϊνστάιν, που βρέθηκε το 1968, στο κοιμητήριο του χωριού Μποέλ-Μπεζίν των Δυτικών Πυρηναίων, κάποιοι πρόσθεσαν μια απλή επιγραφή που συνοψίζει τη στάση της ζωής του:

“Υπήρξε Μαχητής της Ελευθερίας” 

     Γ.Κ.